چگونه مایکوتوکسین و آلاینده‌ها را در خوراک تشخیص دهیم
مقدمه
آیا تا به حال به این فکر کرده‌اید که یک کیسه خوراک که روی قفسه انبار است چه اندازه می‌تواند زیر پوست سلامت گله اثر بگذارد؟ یا اینکه چرا گاهی با وجود خوراک ظاهراً سالم، کاهش تولید یا مشکلات گوارشی در حیوانات مشاهده می‌شود؟ جواب ممکن است در چیزی نامرئی ولی خطرناک به نام مایکوتوکسین در خوراک دام پنهان باشد. در این مطلب قدم‌به‌قدم از چیستی تا روش‌های تشخیص و کنترل مایکوتوکسین‌ها را بررسی می‌کنیم — طوری که هم برای مدیر کارخانه خوراک و هم برای دامدار روستایی قابل اجرا باشد.
نکته کلیدی: آلودگی همیشگی نیست، اما پراکندگی‌اش زیاد است — مطالعات نشان می‌دهند بسیاری از نمونه‌های خوراک حاوی یک یا چند نوع مایکوتوکسین هستند، بنابراین پایش منظم ضروری است. PMC
مایکوتوکسین‌ها چیستند؟ (تعریف ساده و کاربردی)
می‌خواهیم ساده بگوییم: مایکوتوکسین‌ها مواد سمی ثانویه‌ای هستند که توسط برخی قارچ‌ها تولید می‌شوند. این ترکیبات در غلات، بسترها و خوراک‌های فرآوری شده یافت می‌شوند و می‌توانند روی رشد، باروری و سلامت عمومی حیوانات اثر بگذارند.
منابع تولید: کدام قارچ‌ها؟
قارچ‌های جنس‌های Aspergillus, Fusarium, Penicillium بیش از همه اهمیت دارند. هر جنس قادر است مجموعه‌ای از توکسین‌ها را تولید کند که بسته به شرایط محیطی (رطوبت، دما، زمان نگهداری) شدت می‌گیرند.
انواع مهم مایکوتوکسین
از نظر عملی، باید بیش از همه به این‌ها توجه کنیم: آفلاتوکسین‌ها (AFB1)، دی‌اکسی‌نیوا لینول (DON)، زئارالنون (ZEA)، فومونیزین (FB)، اوکراتوکسین A (OTA) و توکسین‌های نوع T-2/HT-2. این‌ها بیشترین شیوع و بیشترین تأثیر را دارند. برای شواهد و مرور جامع درباره شیوع این توکسین‌ها به منابع مروری مراجعه کنید. BioMed Central+۱
چرا شناسایی مایکوتوکسین در خوراک دام حیاتی است؟
تأثیرات اقتصادی و سلامت دام
مایکوتوکسین‌ها می‌توانند باعث کاهش رشد، کاهش مصرف خوراک، کاهش تولید مثل و افزایش حساسیت به بیماری‌ها شوند — یعنی هزینه‌های مستقیم و غیرمستقیم بالا می‌رود. برخی مثل AFB1 حتی سرطان‌زا هستند.
تأثیر بر زنجیره غذایی انسان
برخی مایکوتوکسین‌ها یا متابولیت‌هایشان می‌توانند وارد شیر، گوشت یا تخم‌مرغ شوند و سلامت انسان را تحت تأثیر قرار دهند؛ بنابراین کنترل آن‌ها تنها برای دامدار مهم نیست، بلکه یک مسئله سلامت عمومی است. European Food Safety Authority+۱
انواع مایکوتوکسین در خوراک دام و اثرات آن‌ها روی دام‌ها
مایکوتوکسین در خوراک دام تنها یک نوع نیست، بلکه خانواده‌ای بزرگ و متنوع از سموم قارچی است. در این بخش با مهم‌ترین انواع آن‌ها آشنا می‌شویم:
۱. آفلاتوکسین‌ها (AFB1، AFB2، AFG1، AFG2)
-
منبع تولید: قارچ‌های Aspergillus flavus و A. parasiticus
-
ویژگی: AFB1 قوی‌ترین کارسینوژن طبیعی شناخته‌شده است.
-
اثر بر دام‌ها:
-
در گاو شیری → کاهش تولید شیر و عبور متابولیت (AFM1) به شیر، تهدید مستقیم برای سلامت انسان.
-
در طیور → کاهش رشد، ضعف ایمنی و حساسیت به بیماری‌های عفونی.
-
-
حد مجاز: در اروپا <5 µg/kg در خوراک دام‌های شیری؛ در ایران حدود ۲۰ µg/kg گزارش شده.
۲. دی‌اکسی‌نیوالنول (DON یا Vomitoxin)
-
منبع تولید: Fusarium graminearum و F. culmorum
-
اثر: کاهش مصرف خوراک (به همین دلیل به آن “سم استفراغ” می‌گویند).
-
حساس‌ترین حیوان: خوک‌ها (باعث استفراغ و بی‌اشتهایی شدید می‌شود).
۳. زئارالنون (ZEA)
-
منبع تولید: Fusarium spp.
-
اثر: اختلالات هورمونی و مشکلات باروری؛ باعث علائم شبه‌استروژن در دام‌ها.
-
مثال: در گاو نر می‌تواند باعث کاهش باروری شود، در ماده‌ها چرخه قاعدگی را مختل می‌کند.
۴. فومونیزین‌ها (FB1، FB2)
-
منبع تولید: Fusarium verticillioides
-
اثر: در اسب باعث بیماری کشنده “leukoencephalomalacia” (آسیب مغزی) می‌شود.
-
در خوک‌ها منجر به ادم ریوی و تنگی نفس می‌شود.
۵. اوکراتوکسین A (OTA)
-
منبع تولید: Aspergillus ochraceus و Penicillium verrucosum
-
اثر: آسیب به کلیه و کبد.
-
دام حساس: خوک و طیور.
۶. توکسین‌های نوع T-2 و HT-2
-
منبع تولید: قارچ‌های Fusarium
-
اثر: سوزش و زخم در دهان و دستگاه گوارش، سرکوب سیستم ایمنی.
-
مثال: در جوجه‌ها می‌تواند باعث نکروز در دهان و مرگ زودرس شود.
روش‌های تشخیص مایکوتوکسین در خوراک دام به زبان ساده
برای کسی که تازه وارد این حوزه شده، شاید اصطلاحات تحلیلی کمی پیچیده باشد. اینجا تلاش می‌کنیم خیلی ساده توضیح دهیم:
۱. تست‌های سریع (کیت‌های ELISA و نوارهای لاترال فلو)
-
زمان لازم: ۱۵–۳۰ دقیقه.
-
مزایا: ارزان، ساده، بدون نیاز به آزمایشگاه مجهز.
-
معایب: ممکن است خطای مثبت یا منفی کاذب بدهند.
مثال: یک مرغداری در فارس از کیت سریع ELISA استفاده کرد و متوجه شد آفلاتوکسین در خوراک ذرت ورودی بیش از ۲۰ µg/kg است؛ همین هشدار باعث شد قبل از مصرف، محموله برگردانده شود.
۲. HPLC با دتکتور فلورسانس (HPLC-FLD)
-
دقت متوسط، بیشتر برای آفلاتوکسین و OTA استفاده می‌شود.
-
نیازمند آماده‌سازی دقیق نمونه است.
-
زمان آنالیز: حدود ۱–۲ ساعت.
۳. LC-MS/MS (کروماتوگرافی مایع متصل به طیف‌سنج جرمی)
-
طلایی‌ترین روش تشخیص.
-
قابلیت اندازه‌گیری همزمان بیش از ۱۰ نوع مایکوتوکسین در یک آزمایش.
-
بسیار دقیق و قابل اعتماد.
-
هزینه زیاد و نیازمند تجهیزات پیشرفته و اپراتور متخصص.
۴. بیوسنسورها و روش‌های نوین
-
شامل نانوحسگرها، طیف‌سنجی مادون قرمز (NIR) و تکنیک‌های مبتنی بر DNA.
-
آینده تشخیص مایکوتوکسین همین فناوری‌ها خواهد بود، چون سریع، قابل حمل و بدون نیاز به آماده‌سازی پیچیده‌اند.
نمونه‌برداری درست مایکوتوکسین در خوراک دام ؛ قلب ماجرا
خیلی وقت‌ها ما همه تجهیزات را داریم ولی نتیجه آزمایش غلط درمی‌آید، چرا؟
چون نمونه‌برداری درست انجام نشده است.
چگونه نمونه‌برداری کنیم؟
-
از نقاط مختلف سیلو یا کیسه‌ها نمونه بگیرید.
-
حداقل ۱۰–۲۰ نمونه کوچک برداشته و با هم مخلوط کنید.
-
نمونه ترکیبی را آسیاب و همگن کنید.
-
بخشی را برای تست سریع و بخشی را برای آزمایش مرجع نگه دارید.
مثال واقعی: در یک کارخانه خوراک دام، دو نمونه‌گیری مختلف از یک محموله ذرت نتایج متفاوتی نشان دادند: یکی ۳ µg/kg و دیگری ۲۵ µg/kg آفلاتوکسین. دلیل این تفاوت، ناهمگنی شدید آلودگی بود.
مطالعات موردی از مایکوتوکسین در خوراک دام ایران (استان فارس)
مطالعه ۱: مرغداری تخم‌گذار
در یک مرغداری ۵۰ هزار قطعه‌ای در استان فارس، کاهش تولید تخم‌مرغ و افت کیفیت پوسته گزارش شد. آزمایش LC-MS/MS روی خوراک نشان داد که خوراک حاوی همزمان DON، ZEA و آفلاتوکسین است. بعد از تغییر تأمین‌کننده و استفاده از جاذب مایکوتوکسین، تولید دوباره به حالت عادی برگشت.
مطالعه ۲: گاوداری شیری
یک گاوداری صنعتی در اطراف شیراز، به دلیل وجود AFB1 در ذرت وارداتی دچار افت چربی شیر شد. متابولیت AFM1 در شیر شناسایی گردید و بخشی از شیر خام تحویل داده‌شده به کارخانه لبنی رد شد. این اتفاق خسارت مالی زیادی به گاوداری وارد کرد.
چک‌لیست عملی برای دامداران کوچک
اگر شما یک دامدار کوچک هستید و بودجه محدودی دارید، این برنامه می‌تواند به شما کمک کند:
-
ماهانه یک‌بار نمونه‌برداری از خوراک اصلی (ذرت یا سویا).
-
استفاده از کیت‌های سریع ELISA برای غربالگری.
-
در صورت مثبت بودن → ارسال نمونه به آزمایشگاه مرجع.
-
نگهداری خوراک در انبار خشک و خنک.
-
استفاده از افزودنی‌های جاذب در فصول پرخطر (تابستان و پاییز).
هزینه تقریبی روش‌های آزمایش
-
کیت‌های ELISA: هر تست بین ۸۰ تا ۱۵۰ هزار تومان.
-
HPLC-FLD: هر نمونه حدود ۵۰۰–۷۰۰ هزار تومان.
-
LC-MS/MS: هر نمونه ۱–۱.۵ میلیون تومان.
این هزینه‌ها شاید زیاد به نظر برسند، اما در مقایسه با خسارت کاهش تولید یا رد شدن شیر و گوشت در بازار، بسیار مقرون‌به‌صرفه هستند.
عوامل موثر بر آلودگی خوراک
-
شرایط کشت و برداشت: خشکسالی یا بارندگی غیرعادی می‌تواند رشد قارچ را تسهیل کند.
-
فرآیندهای نگهداری و انبارداری: رطوبت و دمای نامناسب در انبار، بستر رشد قارچ را فراهم می‌کند.
-
ترکیب جیره و ترکیبی از مواد: وجود چند ماده آلوده می‌تواند منجر به آلودگی چندگانه شود — مطالعات نشان می‌دهند که آلودگی چندگانه در بسیاری از نمونه‌ها شایع است. MDPI
اصول نمونه‌برداری صحیح (Sampling) مایکوتوکسین در خوراک دام
اگر قرار باشد فقط یک بخش را بیاموزید، آن نمونه‌برداری است — چرا؟ چون توزیع مایکوتوکسین‌ها در یک محموله بسیار ناهمگن است؛ یعنی ممکن است چند خوشهٔ آلوده شدید در میان محموله وجود داشته باشد. بدون نمونه‌برداری مناسب، نتیجه آزمایش می‌تواند کاملاً گمراه‌کننده باشد. FAO و سایر استانداردها روش‌های نمونه‌برداری و وزن نمونه را توصیه کرده‌اند. Open Knowledge FAO+۱
نکات عملی نمونه‌برداری
-
از چند نقطه محموله نمونه بگیرید (نمونه‌برداری ترکیبی).
-
اندازه نمونه نهایی باید با استانداردها همخوانی داشته باشد (معمولاً چند کیلوگرم بسته به نوع محموله).
-
نمونه‌ها را خشک و در ظروف تمیز نگهداری و سریعاً به آزمایشگاه ارسال کنید.
آماده‌سازی نمونه و پیش‌پردازش مایکوتوکسین در خوراک دام
برای رسیدن به نتایج قابل اعتماد، باید نمونه را آسیاب و همگن کنید. سپس استخراج (با حلال‌های مناسب) و پاک‌سازی انجام می‌شود.
روش‌های مرسوم پاک‌سازی
-
SPE (Solid Phase Extraction)
-
QuEChERS (ساده، سریع و مقرون‌به‌صرفه)
-
Dilute-and-shoot (برای LC-MS/MS در برخی موارد)
هر روش مزایا و معایبی دارد؛ انتخاب بستگی به هدف اندازه‌گیری و تجهیزاتی دارد که دارید. MDPI
روش‌های تحلیلی: از سریع تا تخصصی</strong>
روش‌های سریع و میدانی (ELISA، لاترال فلو)
اگر دنبال جواب سریع میدانی هستید، ELISA و Lateral Flow Assays (LFAs) گزینه‌های مناسبی‌اند. این روش‌ها سریع، نسبتاً ارزان و مناسب برای پایش روزمره هستند؛ اما ممکن است خطاهای واکنشی (cross-reactivity) یا حساسیت کمتر نسبت به روش‌های مرجع داشته باشند. برای موازنه بین سرعت و دقت، بسیاری از کارگاه‌ها از این روش‌ها برای غربالگری استفاده می‌کنند و نمونه‌های مثبت را با روش مرجع تأیید می‌کنند. PMC
کروماتوگرافی و طیف‌سنجی (HPLC-FLD, LC-MS/MS)
برای دقت و توانایی اندازه‌گیری همزمان چندین مایکوتوکسین، LC-MS/MS طلایی است. این روش امکان تعیین چندین توکسین با حساسیت بسیار بالا را می‌دهد و به‌ویژه برای مطالعات کمی و تأیید نتایج میدانی مناسب است. با این حال، تجهیزات گران و نیاز به اپراتور متخصص دارد. MDPI+۱
بیوسنسورها و روش‌های نوین
در سال‌های اخیر، بیوسنسورها، طیف‌سنجی مادون قرمز و سایر روش‌های نانوتکنولوژیک توسعه یافته‌اند که وعده تشخیص سریع، حساس و حتی قابل حمل را می‌دهند. هنوز بسیاری از این تکنیک‌ها در مرحله تجاری‌سازی یا کاربرد محدود هستند، ولی نشان‌دهنده آینده تشخیص هستند. PMC+۱
مزایا و معایب روش‌ها (مقایسه کاربردی)
-
ELISA/LFA: سریع، ارزان، مناسب برای غربالگری؛ اما حساسیت و اختصاصیت کمتر. PMC
-
HPLC-FLD: مناسب برای برخی توکسین‌ها، هزینه متوسط، نیاز به پاک‌سازی نمونه. ResearchGate
-
LC-MS/MS: دقیق، چندآنالیت همزمان، گران و نیازمند تخصص. MDPI
-
بیوسنسورها/فناوری نوین: پتانسیل بالا برای میدانی شدن تشخیص ولی نیازمند اعتبارسنجی بیشتر. PMC
کنترل کیفیت در آزمایشگاه (QA/QC)
برای اطمینان از نتایج قابل استناد، آزمایشگاه‌ها باید کنترل‌های داخلی، استفاده از استانداردهای مرجع و شرکت در برنامه‌های بین‌المللی تبادل نمونه را رعایت کنند. پارامترهای مهم شامل بازده استخراج، بازیابی (recovery)، خطای بازیابی و ثبات دستگاه است.
LOD و LOQ چیست؟
-
LOD (Limit of Detection): حدی که حضور ماده قابل تشخیص است.
-
LOQ (Limit of Quantitation): حدی که می‌توان مقدار را با دقت مناسب گزارش کرد.
این پارامترها باید در گزارش نتایج همراه با واحدهای مناسب (مثلاً µg/kg) ذکر شوند. FAOHome
تفسیر نتایج و سطوح اقدام (Action levels)
پس از دریافت عدد از آزمایشگاه، سؤال این است: آیا این مقدار خطرناک است؟ سازمان‌ها و کشورها سطوح راهنمای مختلفی تعریف کرده‌اند. گاهی مقدار گزارش شده نیاز به اقدام فوری (مثل عدم استفاده از محموله) و گاهی تنها نیاز به مدیریت ریسک دارد (مثلاً رقیق‌سازی، تغییر جیره یا استفاده از جاذب‌ها). همیشه تفاوت بین حد مجاز قانونی و سطح هشدار داخلی را در نظر بگیرید. برای چارچوب‌های قانونی می‌توان به مستندات Codex، EFSA و دستورالعمل‌های محلی رجوع کرد. FAOHome+۱
راهکارهای پیشگیری و کاهش ریسک مایکوتوکسین در خوراک دام
پیشگیری در مزرعه (از مزرعه تا سیلو)
-
انتخاب ارقام مقاوم‌تر و زمان‌بندی مناسب برداشت.
-
خشک‌کردن سریع محصول و کاهش رطوبت به سطح ایمن.
-
جلوگیری از صدمات مکانیکی که می‌تواند محل ورود قارچ شود. FAOHome
مدیریت انبار
-
کنترل رطوبت و دما؛ تهویه مناسب؛ بازرسی دوره‌ای.
-
جدا نگه داشتن محموله‌های مشکوک.
افزودنی‌های جذب‌کننده و عوامل دتاکسیفایر
در بازار افزودنی‌هایی وجود دارد که می‌توانند بخشی از مایکوتوکسین‌ها را جذب یا تغییر ساختار دهند — این‌ها یک راهکار تکمیلی هستند و نباید جایگزین اقدامات پیشگیرانه شوند. مطالعات و راهنمایی‌های تنظیم‌کننده را برای انتخاب مناسب دنبال کنید. BioMed Central
مقررات و استانداردها (اجمالی و کاربردی)
چند نهاد بین‌المللی مثل Codex Alimentarius، EFSA و FDA مجموعه قوانین و راهنمایی‌هایی برای مایکوتوکسین‌ها دارند. این اسناد به تعیین سطوح مجاز، روش‌های نمونه‌برداری و آزمایش و معیارهای عملکرد آزمایشگاه کمک می‌کنند. در عمل، باید قوانین محلی کشور خود را نیز بررسی کنید زیرا سطح مجاز و رویه‌ها ممکن است تفاوت داشته باشند. FAOHome+۱
چک‌لیست عملی برای کنترل مستمر مایکوتوکسین در خوراک
-
برنامه نمونه‌برداری ماهانه از محموله‌های ورودی.
-
غربالگری ابتدایی با کیت‌های سریع (ELISA/LFA).
-
تأیید نمونه‌های مثبت با LC-MS/MS.
-
ثبت دقیق نتایج و اقدامات انجام‌شده.
-
بازنگری سالانه تأمین‌کنندگان و شرایط انبار.
مثال‌ها و مطالعات موردی (خلاصه‌ای کاربردی)
مطالعات چندکشوری نشان داده‌اند که آلودگی چندگانه مایکوتوکسین‌ها در خوراک بسیار شایع است و در برخی مناطق تا بیش از نیمی از نمونه‌ها حاوی حداقل یک توکسین بوده‌اند. این امر نشان‌دهنده نیاز به روش‌هایی است که بتوانند چند توکسین را همزمان اندازه‌گیری کنند (مثلاً LC-MS/MS). MDPI+۱
راه‌اندازی برنامه کنترل کیفیت در واحد کوچک — گام‌به‌گام
گام ۱: شناسایی ریسک و تهیه چک‌لیست
لیست مواد اولیه پرخطر، فصول پرخطر و تأمین‌کنندگان مشکوک را تهیه کنید.
گام ۲: ابزارهای اولیه و غربالگری
یک کیت ELISA ساده، تجهیزات آسیاب و ذخیره‌سازی امن فراهم کنید.
گام ۳: قرارداد با آزمایشگاه مرجع
برای تأیید نتایج و انجام آنالیزهای پیچیده‌تر، با یک آزمایشگاه معتبر قرارداد ببندید.
گام ۴: آموزش پرسنل
نمونه‌برداری، نگهداری و اقدامات اضطراری در صورت مشاهده آلودگی باید به‌خوبی آموزش داده شود.
نتیجه‌گیری (چکیده و توصیه‌های عملی)
کنترل مایکوتوکسین در خوراک یک فرآیند چندمرحله‌ای است که از مزرعه تا انبار و آزمایشگاه کشیده می‌شود. نمونه‌برداری صحیح، غربالگری سریع و تأیید با روش‌های مرجع (LC-MS/MS) ستون‌های اصلی برنامه پایش هستند. پیشگیری در مزرعه و مدیریت انبار نقش پیشرو را دارد و افزودنی‌ها باید تنها به‌عنوان یک ابزار تکمیلی در نظر گرفته شوند. در نهایت، بدون یک برنامه مستمر و مستند، هر آنچه آزمایش کنید یا بگویید ممکن است فقط «شانس» باشد — اما با برنامه‌ریزی، شما می‌توانید شانس سلامتی و بهره‌وری را به نفع خود تغییر دهید. Open Knowledge FAO+۱
پرسش‌های متداول (FAQ)
۱. مایکوتوکسین در خوراک دام چیست و چگونه وارد خوراک می‌شود؟
مایکوتوکسین‌ها متابولیت‌های سمی تولیدشده توسط قارچ‌ها هستند که از طریق کشت، برداشت، حمل‌ونقل یا ذخیره‌سازی ناصحیح وارد خوراک می‌شوند. برای اطلاعات بیشتر درباره منابع و انواع، منابع مروری علمی را ببینید. BioMed Central
۲. بهترین روش برای تشخیص مایکوتوکسین چیست؟
برای غربالگری سریع از ELISA یا لاترال فلو استفاده می‌شود؛ برای نتایج دقیق و کمی، LC-MS/MS بهترین گزینه است. انتخاب بستگی به هدف و منابع شما دارد. PMC+۱
۳. آیا می‌توانم خودم در مزرعه تست انجام دهم؟
بله، کیت‌های سریع برای مزرعه وجود دارند، اما نتایج مثبت یا مشکوک بهتر است با روش مرجع تأیید شوند. توجه داشته باشید که نمونه‌برداری مناسب برای اعتبار نتیجه حیاتی است. Open Knowledge FAO
۴. چگونه می‌توانم ریسک مایکوتوکسین را کم کنم؟
اقدامات پیشگیرانه شامل مدیریت کشت، برداشت صحیح، خشک‌سازی مؤثر، کنترل رطوبت انبار و جداسازی محموله‌های مشکوک است. افزودنی‌های جذب‌کننده نیز می‌توانند کمک کنند اما جایگزین اقدامات پیشگیرانه نیستند. FAOHome+۱
۵. اگر آزمایش نشان دهد مایکوتوکسین بالاست، چه کار کنم؟
بسته به مقدار و نوع توکسین: ممکن است مجبور به بازگرداندن یا دور ریختن محموله، رقیق‌سازی (در برخی شرایط)، استفاده از افزودنی‌های مجاز یا تغییر جیره باشید. همیشه با یک مشاور فنی یا آزمایشگاه مرجع مشورت کنید. European Food Safety Authority+۱
منابع کلیدی برای مطالعه بیشتر (انتخاب شده)
-
FAO — Guidance and resources on mycotoxin analysis and control. Open Knowledge FAO
-
EFSA — Scientific opinions on risks related to mycotoxins in feed. European Food Safety Authority
-
مرورهای علمی و مطالعات LC-MS/MS برای تعیین چندگانهٔ مایکوتوکسین‌ها. MDPI+۱
مطالب مرتبط
بهترین خوراک دامی برای فصول گرم سال
منابع خوراک دام – معرفی بهترین خوراک دام
خوراک دام چیست؟ انواع خوراک دام و استانداردهای آن
جدیدترین فناوری‌ها و نوآوری‌ها در تولید خوراک دام
تأثیر واردات نهاده‌های دامی بر قیمت محصولات دامی
راه حل‌های کاهش هزینه خوراک دام
بیماری‌های تابستانی دام: شناسایی، پیشگیری و درمان مؤثر
تأثیر فناوری‌های نوین بر تولید و مدیریت نهاده‌های دامی در ایران
بدون دیدگاه